Türkiye Cumhuriyeti Geçmişten Günümüze Bankacılık
T. C. Geçmişten Günümüze Bankacılık
Tasarruf sahipleri İle ek kaynaklara gereksinim duyan özel ve kamu kuruluşları arasında ilişkiyi düzenleyen, bu kaynaklarda akıcılığı sağlayan, kısa süreli fonları uzun süreli fonlara dönüştüren bankacılık sisteminin, ülkelerin kalkınmasında çok önemli görevleri vardır. Ülkelerin para ve kredi politikalarının etkinliğinden söz edebilmemiz için, öncelikle bankacılık sisteminin belirli ölçüde gelişme göstermesi gerekir.Osmanlı Devletinde bankacılık ilk olarak Galata Sarrafları ile başlamıştır. Bankalar kuruluncaya kadar, Osmanlı döneminin banka ve kredi muamelelerini Galata Sarrafları yapmışlardı.
✅ Bankacılık Düzenleme Ve Denetleme Kurumu (BDDK) Nedir? ➤
1847 yılında Galata bankerleri, hükümetin yardımı ile İstanbul Bankası’nı kurmuşlardır. Osmanlı döneminde ilk kurulan banka olan İstanbul Bankası, para değerinin sürekli düşmesini engelleyemediğinden 1852 yılında iflas etmiştir. 1856-1875 yılları arasında, yabancı sermayeli dokuz banka kurulmuş olup, bunlardan bir kısmı daha sonra Osmanlı Bankası’na katılmışlar, bir kısmı da Osmanlı-Rus savaşından sonra faaliyetlerine son vermişlerdi.
Osmanlı Devleti ile ticaret ilişkisi olan hemen hemen bütün ülkelerin bir ya da birkaç bankasının Osmanlı’da şubeleri vardı. Para ticaretin çok karlı olduğu bir ortamda, yerli sermayenin gelişmemiş olması yabancı bankaların yaygınlaşması sonucunu doğurmuştu.
Osmanlı döneminde ilk ulusal banka Ziraat Bankası’dır (1863). Onun arkasından Emniyet Sandığı (1868) kurulmuştur. Ulusal bankaların kurulması, özellikle İkinci Meşrutiyet’ten sonra hızlanmıştır.
Türk bankacılığında, Birinci Dünya Savaşı İçinde az da olsa bir gelişme olmakla beraber, 1923 yılında bankacılık hala yabancı bankaların hakimiyeti altındaydı. Merkez Bankası görevini Osmanlı Bankası yürütüyordu. Osmanlı Bankası, para çıkarmak tekeline sahipti ve devlet istikrazlarına aracılık ediyor veya bunları doğrudan üzerine alarak yapıyordu. Bu görevleri ile Türk Hükümeti üzerinde önemli bir baskı kuruyordu. Bu sebeple de hükümet, Türk para sisteminin denetimini yapamıyordu.
Bu dönemde devlet, dış ekonomik ilişkileri denetim altında tutacak durumda değildi. Bunun en önemli sebebi ise bir merkez bankasının bulunmamasıydı. Merkez Bankası olmadığından, bu işleri de yabancı banka olan Osmanlı Bankası yürütüyordu.
Mustafa Kemal Atatürk, her zaman ekonomik kalkınmaya önem vermiş bunu da Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmadığı dönemlerde bile dile getirmiştir. 1 Mart 1922’de TBMM’de yapmış olduğu konuşmada M. Kemal Atatürk ekonomi ile ilgili görüşlerini şöyle ifade etmiştir: “Bugünkü uğraşımızın amacı, tam bağımsızlıktır. Tam bağımsızlık ise ancak, mali bağımsızlık ile gerçekleşebilir. Bir devletin maliyesi bağımsızlıktan yoksun olunca, o devletin yaşantısını sağlayan bütün bölümlerinde, bağımsızlık felce uğramış demektir. Çünkü, devletin organları, ancak mali güç ile yaşar.”
TBMM Hükümeti ile İstanbul hükümeti arasındaki ilişkiler kesilince, Ziraat Bankası ve Osmanlı Bankası’nın Anadolu’daki şubeleriyle, diğer resmi ve yarı resmi müesseselerinin Anadolu şubelerinin kontrolü TBMM hükümetine geçmişti. Bundan sonra da TBMM’nin ilk Mali yılı bütçesi hazırlanmıştır. (1920/1921).
Mustafa Kemal Atatürk, yabancı sermayeye karşı değildi. Yabancı sermayenin ülkemize gelmesini arzu ediyordu, fakat geçmiş dönemlerde olduğu gibi çeşitli ayrıcalıklarla gelmesini de istemiyordu.
1911 yılından, 1922 yılma kadar dört savaş geçiren halk yorgun, yokluk ve sefalet içindeydi. Asıl savaş bundan sonra başlıyordu. Ülke ekonomisine bir yön verme, ayakta kalma savaşı başlamıştı.
1923-1929 Yılları Arasında Kurulan ve Faaliyette Olan Bankalar
1-Türkiye İş Bankası
Atatürk’ün eşi Lâtife Hanımın babası Muammer Beyin ithalat ve ihracat yapacak bir şirket kurmayı teklif edişi İş Bankası’nın kuruluşunu çabuklaştırmıştır.Bankacılıkla ilgili ilk önemli girişim, ilk ulusal ticaret bankamız olan, Türkiye İş Bankası ile başlamıştır. Türkiye İş Bankası 26 Ağustos 1924’de 1 milyon TL sermayeli, anonim şirket şeklinde kurulmuştur. Sermayenin ilk %25’Iik kısmı Mustafa Kemal Atatürk tarafından ödenmiştir. 1.000.000 lira sermaye ile kurulan bankanın 250.000 lirası Mustafa Kemal Atatürk tarafından Hindistan’daki Müslümanlarca Kurtuluş Savaşı sırasında gönderilen paradan sağlanmıştı. 27 Ayrıca Cumhuriyet Halk Fırka’sına yapılan bazı bağışlar da, bankadaki bu hesaba yatırılmıştı.
İlk banka şubesi 30 Ağustos 1924’te törenle faaliyetine geçmiştir.
2-Ziraat Bankası
Osmanlı döneminde millî sermaye ile kurulan, Cumhuriyet dönemin de de faaliyetini sürdüren en önemli bankadır. 1863 tarihinde Tuna Valisi olan Mithat Paşa, Tuna Eyaletine mahsus olmak üzere “Memleket Menafi Sandıkları” adı altında bir müessese kurmuştu. Bu müessesenin amacı çiftçilerin ihtiyacı olan küçük kredilerin temin edilmesiydi.
Ziraat Bankası’nın kuruluşundaki görevleri ;
- Gayrimenkul rehini ve kefalet karşılığında çiftçiye kredilendirme de bulunmak,
- Faiz karşılığında mevduat kabul etmek,
- Ziraata ilişkin sarraflık ve aracılık işleri yapmak, olarak belirlenmiştir.
3-Sanayi ve Maadin Bankası
19 Nisan 1925 tarihli 633 sayılı kanunla, kurulan banka, 1 Mayıs 1925 tarihinde çalışmalarına başlamıştır. Sanayi ve Maadin Bankası, devletin sanayi ve maden üretiminin geliştirilmesinde ve doğrudan doğruya görev almasına olanak veren ilk kuruluş olmuştu. Kalkınma bankası tipinin ilk örmeklerinden olan bu bankanın kurulması ile devlet, Türk bankacılığında işletmecilik yönü ağır basan, bir banka türü oluşturmuş bulunuyordu.
Sanayi ve Maadin Bankası yeni gelişmeye başlayan sanayi teşebbüslerine kredi vermek ve bu teşebbüslere karşı düzenleyici rol oynamak gibi önemli görevleri bulunmaktaydı.
4-Emlak ve Eytam Bankası
Milli bankacılığın geliştiği dönemlerde, devlet inşaat sektörüne kredi sağlamak için 22 Mayıs 1926 tarihli, 844 sayılı yasa ile ve 20.000.000.- TL sermaye ile Emlak ve Eytam Bankası kurmuştur. Bankanın kuruluş amacı eskiden eytam sandıklarında idare ve muhafaza edilen yetim paraları, bu bankaya tevdii edilmekte ve mukabilinde, banka yetimler lehine faiz vermek İçin ve belediye hudutları içindeki bütün binalar ve arsaların banka lehine ipotek edilmesi karşılığında uzun vadeli kredi temin etmekti.
1930-1938 Yılları Arasında Kurulan Bankalar
A-Merkez BankasıCumhuriyet yönetimi ekonomik durumun yeni bir banka kurmaya uygun olmaması üzerine, Osmanlı Bankası’nın imtiyaz süresini 1935 yılına kadar uzatmıştı. Ancak yapılan anlaşmada Cumhuriyet Hükümetinin banknot ihraç edebilecek yeni bir devlet bankası kurması halinde, Osmanlı Bankası’nın imtiyaz hakkı olmayacağıyla ilgili bir karar da bulunuyordu. 1926 yılından itibaren bir Merkez Bankası kurulması ile ilgili çalışmalara başlanılmıştı.
Atatürk para piyasasının Türklerin yönetiminde ve elinde olmasını istemiştir. Merkez Bankasını kurarken danıştığı dünyanın iki ünlü Merkez Bankacısının (Alman Merkez Bankası başkanı Dr.Hjalmar Schacht, yardımcısı Kari Müller) olumsuz görüşlerine rağmen Türk Emisyon Bankasını kurmuştu. Diğer yabancı danışmanların da olumsuz görüşlerine rağmen.
Merkez Bankası’nın kurulması için gerekli olan parayı temin edebilmek için 14 Haziran 1930’da The American Turkish Invesment Corporati on ile kibrit inhisarı ile ilgili anlaşma imzalanmıştı. Bu anlaşma İle %6,5 faizle, 10 milyon dolarlık kredi sağlanmıştı.
Bütün bu olumsuz görüşler ve sermaye yetersizliğine rağmen banknot ihraç tekeline sahip, sermayenin yarıdan fazlası devlete ve KİT’lere ait özel hukuk hükümlerine tabiî bir anonim şirket şeklinde 11 Haziran 1930’da 1715 sayılı kanunla kuruldu. Faaliyetine 1931 yılında başlamıştır. 01 Ocak 1932’de tam olarak faaliyetine başlamıştır.
İlk Merkez Bankası’nın kuruluş yasasındaki amacı, 1715 sayılı kanunun ikinci maddesinde belirtildiği üzere ülkenin ekonomik kalkınmasına yardım etmek olarak belirlenmiştir. Bu amacı gerçekleştirmek için bankaya;
- Reeskont oranını belirlemek ve para piyasasını ve tedavülünü düzenlemek,
- Hazine işlemleri yapmak,
- Hükümetle birlikte Türk parasının değerinin korunmasına yönelik tüm önlemleri almak
B-Sümerbank
Sanayileşmenin daha verimli ve düzenli başarılabilmesi, devlet sanayi programında öncelikle kurulması istenen sanayi dallarının, ancak bir devlet teşekkülü tarafından gerçekleştirebilmesi için 3 Haziran 1933 tarihinde 2262 sayılı kuruluş kanunu ile kurulmuştur. Sümerbank’ın 20.000.000 lira olan sermayesi devlet tarafından ödenmiştir.
1933’de Devlet Sanayi Ofisi ile Türkiye Sanayi ve Kredi Bankası kaldırılarak bunların yerine Sümerbank kurulmuştur.
C-Etibank
Genç Türkiye Cumhuriyetinin yeniden yapılanmasında, sanayiinin gelişmesine yardımcı olmak amacıyla Mustafa Kemal Atatürk’ün verdiği talimatla 20 Haziran 1935’de, 2905 sayılı yasa ile kurulmuştur,
Banka adını Anadolu uygarlığının temel taşlarından olan Eti’Ier den almıştır.
D-Denizbank
Denizyolları işletmelerini yönetmek, yenilerini kurmak ve finanse etmek amacıyla 30 Kasım 1937’de 3295 sayılı yasa ile kurulmuştur. Ancak faaliyetine 1938 yılında başlamıştır.
Türk karasularında gemi işletme hakkı, Lozan Barış Andlaşması ile (Kabotaj hakkı) bize bırakılmıştı. Bunun sonucunda denizlerimizde yabancı gemilerinin yerini, Türk gemileri almıştı, 1926 yılında.
E-Belediyeler Bankası (İller Bankası)
Belediyeler Bankası, şehir ve kasabalarımızın yeniden imarı ve inşaatı amacıyla 24.06.1933 tarihinde, 2301 sayılı yasa ile kurulmuştur. Kurulmasındaki amaç şehir ve kasabaların kalkındırılmasında, imar planlarını ha zırlamak, su, elektrik, havagazı, kanalizasyon v.b. kamu hizmetleriyle ilgi li tesisler yapmak, yapılar ve belediyelere gerekli orta ve uzun vadeli kredilerle, teknik yardım sağlamaktır.
F-Türkiye Halk Bankası
Mustafa Kemal Atatürk’ün önem verdiği konulardan biri de esnaf ve küçük sanatkârlara ihtiyaç duyacakları kredilerin temin edilmesiydi. Cumhuriyetin ilk yıllarında sermaye birikiminin, özel sektörün yetersiz olması ve üretim alanlarının darlığı nedeniyle, esnaf ve sanatkârlara kredi verecek kuramların kurulması gecikmişti. Dünya ekonomisini sarsan 1929 Dünya Ekonomik Buhranı memleketimizi de hayat pahalılığı, mal kıtlığı gibi ağır ekonomik şartların yaşandığı bir ortama sürüklemişti.
Sonuç
Genç Cumhuriyet para ve sermaye piyasalarına, yabancı mali aracıların hâkim olduğu bir bankacılık sistemi devralmıştır. Bu yabancı mali aracılar, vermiş oldukları kredi işlemlerinde azınlıklara ve yabancılara ayrıcalıklı işlem yaptıkları biliniyordu. Ekonomi yarı bağımlı bir haldeydi. Böyle bir ekonomi devralan genç Cumhuriyet, para ve sermaye piyasalarının geliştirilmesi yönünde çok güçlü ve etkili adımlar atmıştır.Atatürk’ün görüşüne göre; Türk Bankacılığı Türklerin yönetiminde ve mülkiyetinde olmalıdır.
ATATÜRK DÖNEMİNDE BANKACILIK SİSTEMİ VE GELİŞİMİ
1923-1938 Tarihleri Arasında Faaliyette Olan ve Kurulan Bankalar
- T.C.Ziraat Bankası A.Ş. ➤ 1863
- Faaliyetini Sürdürmektedir.
- İstanbul Emniyet Sandığı ➤ 1868
- 1907’de T.C.Ziraat Bankası’na bağlanmış 1984 itibaren bankanın bünyesine alınmıştır.
- Hisarbank A.Ş. (Afyon Terakki Servet Bankası) ➤ 1910
- “Terakki Servet Osmaniyesi” unvanı ile mahalli bir banka olarak kurulmuş, daha sonra 1926’da “Afyon Terakki Servet Bankası T.A.Ş.” olarak ismi değişmiştir. 1975’de statüsü ve 1979’ da ismi tekrar değişerek “Hisarbank” unvanını almıştır. 1983 yılında Ziraat Bankası A.Ş. devredilmiştir.
- Milli Aydın Bankası T.A.Ş. ➤ 1913
- 2001 yılında TMSF devredilmiş, aynı yıl Danıştay 10 Dairesi yürütmeyi durdurma karart almıştır. Daha sonra Milli Aydın Bankası T.A.Ş., Denizbank A.Ş.’ye tüm hak alacak, borç ve yükümlülükleri ile devir olmuş, tüzel kişiliği 27 Aralık 2002 tarihinde İzmir Ticaret Sicil Memurluğuna tescil ettirilerek sona ermiştir.
- Türk Ticaret Bankası A.Ş. (Adapazarı İslam Ticaret Bankası) ➤ 1913
- 1913’de Adapazarı İslam Ticaret Bankası adi ile kurulmuş, 1937’de Türk Ticaret Bankası A.Ş. olarak değişmiştir. 1997 yılında TMSF’na devredilmiş, 2001 yılında mevduat kabul etme ve bankacılık yapma yetkisi kaldırılmıştır.
- Türkiye Bağcılar Bankası A,Ş. (Manisa Bağcılar Bankası) ➤ 1917
- 1982’de ismi Türkiye Bağcılar Bankası A.Ş, olarak değişmiş, İ984’de tasfiye edilmiştir.
- Adapazarı Emniyet Bankası T.A.Ş. (Emniyet Bankası Komandit Şirketi) ➤ 1919
- 1919 yılında Emniyet Bankası Komandit Şirketi adıyla kurulmuş, 1928 yılında Adapazarı Emniyet A.Ş. adını almış, 1971 yılında tasfiye edilmiştir.
- Akşehir Bankası T.A.Ş. ➤ 1916
- 1916’da 50 yıllığına kurulmuş, 1966 yılında Genel Kurul Kararı ile kendi isteğiyle faaliyetine son vermiştir.
- T.Tütüncüler Bankası A.Ş, Yaşarbank ➤ 1924
- Akhisar Tütüncüler Bankası olarak kurulmuş, 1999 yılında TMSF’na devredilmiş, 18 Şubat 2001’de bankacılık lisansı kaldırılarak Sümerbank A.Ş. bünyesinde birleştirilmiştir.
- Türkiye İş Bankası ➤ 1924
- Faaliyetini Sürdürmektedir.
- Türkiye Sinai ve Maadin Bankası ➤ 1925
- Bankacılık fonksiyonu 1932 yılında Türkiye Sanayi ve Kredi Bankasına devredilerek varlığı sona ermiştir.
- T.Tİcaret ve Sanayi Bankası ➤ 1925
- 1932’de faaliyeti sona ermiştir.
- Karaman Çiftçi Bankası ➤ 1925
- 1934’de faaliyeti sona ermiştir.
- İstanbul Esnaf Bankası ➤ 1925
- 1934’de faaliyeti sona ermiştir.
- Aksaray Halk iktisat Bankası ➤ 1926
- 1936’da faaliyeti sona ermiştir.
- Niğde Tüccar ve Çiftçi Bankası ➤ 1926
- 1939’da faaliyeti sona ermiştir.
- Eskişehir Bankası A.Ş. ➤ 1926
- 1999’yılında TMSF’na devredilmiş, 2001 yılında Etibank çatısı altında birleşmiştir.
- Türkiye Emlak Bankası A.Ş. (Emlak ve Eytam Bankası) ➤ 1926
- 1926’da Emlak ve Eytam Bankası olarak kurulmuş, 1964’de T.Emlak Kredi Bankası T,A,O, adım almıştır.! 1988 yılında Anadolu Bankası T.A.Ş ile birleşecek T.Emlak Bankası A.Ş. ünvanını almış, 2001 yılında T. C. Ziraat Bankası’na devredilmiştir.
- Akseki Ticaret Bankası ➤ 1927
- 1959 yılında tasfiye edilmiştir.
- Nevşehir-Bankası ➤ 1927
- 1948 yılında faaliyeti sona ermiştir,
- Ennenak Ahalî Bankası ➤ 1927
- 1940 yılında faaliyeti sona ermiştir.
- Trabzon Tasarruf ve İkraz Sandığı ➤ 1928
- 1937 yılında faaliyeti sona ermiştir.
- Trabzon İktisat Ltd.Şti. ➤ 1928
- 1937 yılında faaliyeti sona ermiştir.
- Bor Esnaf Bankası ➤ 1928
- 1950 yılında faaliyeti sona ermiştir.
- Üsküp Zürra ve Tüccar Bankası ➤ 1928 .
- 1949 yılında faaliyeti sona ermiştir.
- Mersin Ticaret Bankası ➤ 1929
- 1940 yılında faaliyeti sona ermiştir.
- Üsküdar Bankası ➤ 1929
- 1933 ‘da T.Ticaret bankası ile birleşmiştir.
- Lüleburgaz Birlik Ticaret Bankası ➤ 1929
- 1964’de tasfiye kararı almıştır.
- Sağlık Bankası A.Ş; (Şarkikaraağaç Bankası) ➤ 1928
- 1928’de. .Şarkikaraağaç Bankası adıyla kurulmuş, 1962 de isim değiştirmiş. 1975 de tasfiye edilmiştir.
- İktisat Bankası T.A.Ş: (Denizli İktisat Bankası) ➤ 1927
- ‘‘Denizli İktisat Bankası” adıyla mahalli bir banka olarak kurulmuş, 1971 de statüsü ve 1980’de İsmi "İktisat Bankası T.A.Ş:” olarak değişmiştir, 2001 yılında önce TMSF devredilmiş daha sonra, bankacılık işlemleri yapma ve mevduat kabul etine izni kaldırılarak tasfiye edilmiştir. 5 Nisan 2002 ‘de Tasfiye Halindeki iktisat Bankası T.A.Ş.’nin tasfiyesinin kaldırılmasına ve bankanın tüm aktif ve pasifleriyle Bayındırbank A.Ş, bünyesinde devren birleştirilmesine karar verilmiştir.
- Türk Ekonomi Bankası A.Ş. (Kocaeli Halk Bankası) ➤ 1927
- Mahalli bir bankası olarak Kocaeli Halk Bankası adıyla kurulmuş, 1961 'de statüsü, 1982’de ismi değişmiştir.
- Türkiye imar Bankası T.A.Ş. ➤ 1928
- Faaliyetini Sürdürmektedir.
- Egebank A.Ş. ➤ 1928
- 1999 yılında TSMSF devredilmiştir. 2001 yılında Sümerbank çatısı altında birleştirilmiştir.
- Ortadoğu iktisat Bankası T.A.Ş. (Elazığ iktisat Bankası) ➤ 1929
- Mahalli banka olarak Elazığ İktisat Bankası adıyla kurulmuş, 1974’de statüsü, ve 1980’de ismi değişmiştir. 1983’de T.C.Ziraat Bankası’na devredilerek tasfiye edilmiştir.
- Kastamonu Bankası ➤ 1930
- 1938 yılında faaliyeti sona ermiştir.
- Diyarbakır Bankası ➤ 1931
- 1939 yılında faaliyeti sona ermiştir.
- Kırşehir Ticaret Bankası ➤ 1931
- 1939 yılında faaliyeti sona ermiştir.
- Efesbank Ltd. ŞTİ. ➤ 1932
- Mahalli banka iken 1962’de statüsü değişmiş, 1972’de tasfiye olmuştur.
- Türkiye Sanayi Kredi Bankası ➤ 1932
- 1933 yılında Sümerbank’a devredilmiştir.
- Sümerbank A.Ş. ➤ 1933
- 1993’de Sümerbank Holding A.Ş.’nİn bankacılık birimi bu şirketten ayrılarak Sümerbank A.O. Unvanını almıştır. Sümerbank A.O. 1995 tarihinde özelleştirilerek Sümerbank A.Ş. Unvanını almıştır. 1999 yılında TMSF devredilmiş, 11.01.2002 tarihinde Oyak A.Ş,’ye devredilerek kapatılmıştır.
- İller Bankası ➤ 1933
- Kamusal sermaye ile kurulmuş, 1986’da statüsü değişmiştir.
- Kayseri Milli iktisat Bankası ➤ 1933
- 1937 yılında faaliyeti sona ermiştir.
- Etibank A.Ş. ➤ 1935
- Kamusal sermaye ile kurulmuş, 1997 de özelleştirilmiş, 2000 yılında TMŞF devredil miştir ,2001 yılında bankacılık işlemleri , yapma ve mevduat kabul etme İzni kaldırılarak tasfiye edilmiştir. Daha sonra 5 Nisan 2002 tarihinde Tasfiye Halinde Etibank A.Ş.’nin tasfiyesinin kaldırılmasına ve bankanın tüm aktif ve pasifleriyle Bayındırbank bünyesinde devren birleştirilmesine karar verilmiştir.
- İstanbul Halk Sandığı T.A.Ş. ➤ 1930
- 1964’de T.Halk Bankası A.Ş.’nin bir şubesi olmuştur.
- Denizbank ➤ 1937
- 1940 yılında faaliyeti sona ermiştir. 1952 yılında Denizcilik Bankası kurulmuştur. 1992 yılında Emlak Bankası A.Ş. ile birleşmiştir.
- Ankara Halk Sandığı T.A.Ş.1 ➤ 1938
- 1964’de T.Halk Bankası A.Ş.’nin bir şubesi olmuştur.
- T.Halk Bankası A.Ş. ➤ 1938
- Faaliyetini Sürdürmektedir.
Yorumlar